2005 İlköğretim Hayat Bilgisi Ders Programına Türk Milli Eğitiminin amaçlarına hizmet etmediği, ulusal değerler ve demokrasi kültürü kazandırmadığı iddiasıyla bir velinin Danıştay’a açtığı dava nedeniyle “Bilirkişi” olarak verdiğim rapor sonucunda program iptal edilmiş ve bilirkişi olduğum deşifre edilmişti. Özellikle bu programın hazırlanma aşamasında çalışan bazı kişilerden aldığım olumsuz tepkiler sonunda aşağıdaki raporu hazırlayıp tarihe not düşmek istedim. Muhalefet partilerine raporumu ulaştırdım ancak ne yazık ki konuyu gündeme getirmediler. Raporun tamamı 40 sayfadır. Buraya kısaltılarak alınmıştır. Dileyen okurlar aşağıdaki adresten metnin tamamına ulaşabilir.

Elementary Education Online, 9(2), 601–629, 2010. lköğretim Online, 9(2), 601-629, 2010. [Online]: http://ilkogretim-online.org.tr

Milli Eğitim, Çocuklara Ulusal Değerleri Kazandırmaktan Neden Vazgeçiyor?

F. Dilek GÖZÜTOK

ÖZ: Türkiye Cumhuriyeti ilkokul programlarının 1. 2. ve 3. sınıflarında 1926’dan beri Hayat Bilgisi dersi yer almaktadır. 1926, 1936, 1948, 1968, 1998 ve 2005’te Hayat Bilgisi Ders Programları geliştirilmiştir.

Her yeni program, bazı kesimler tarafından eleştirilmiştir. Ancak Cumhuriyet tarihinde ilk kez 2005 Hayat Bilgisi Ders Programı Türk Milli Eğitiminin Amaçlarına ve İlkelerine uymadığı, ulusal değerlere yeterince yer vermediği ve demokrasi kültürü oluşturmada yeterli olmadığı gerekçesiyle Danıştay 8. Dairesi tarafından iptal edilmiştir. Karardan 3 hafta sonra MEB Talim ve Terbiye Kurulu, İlköğretim Hayat Bilgisi Dersi 2009 Öğretim Programını kabul etmiştir. Bu çalışmada, 2005/2009 Hayat Bilgisi Ders Programını bir önceki program olan 1998 Hayat Bilgisi Ders Programı ile karşılaştırma amaçlanmıştır. Karşılaştırmada üzerinde yoğun tartışma yaratan ulusal değerler, vatan sevgisi ve demokratik kültür kazandırma boyutları temel alınmıştır.

2005/2009 programının ulusal değerler kazandırma ve demokratik kültür oluşturma açılarından ciddi bir çalışmayla yeniden yapılandırılmaya muhtaç olduğu belirlenmiştir.

Anahtar Sözcükler: ilköğretim programı, hayat bilgisi programı, ulusal değerler, demokratik kültür

GİRİŞ

Atatürk’ün vurguladığı gibi “Okul, genç kafalara insanlığa saygıyı, ulusu ve ülkeyi sevmeyi, şerefi, bağımsızlığı öğretir…” Her yönetim biçimi o yönetim biçimini benimseyen ve geliştiren bireyler yetiştirmek zorundadır. Bunu yapamadığı zaman değişim kaçınılmazdır. Cumhuriyeti, demokrasiyi, bağımsızlığı, üniter devlet olmayı, vatan sevgisini, özgürlüğü, ulusallığı ve benzeri değerleri hedefleyen Türkiye Cumhuriyeti de küçük yaşlardan başlayarak yurttaşlarına ulusal değerleri öğretmek zorundadır. Ulusal değerlerini öğretmekten vazgeçen ülkeler ulus olmaktan da vazgeçmek zorunda kalırlar.

“İstiklal ve Bağımsızlık” için yapılan Türk Kurtuluş Savaşı’nın ardından gerçekleştirilen Cumhuriyet Devrimleri ile Türkiye Cumhuriyeti Devleti, geleceğe yönelik eğitim amaçlarını saptamıştır. Mustafa Kemal 15 Temmuz 1921’de Ankara’da toplanan ilk Eğitim Kongresi’nde “Doğu ve Batı kaynaklı düşüncelerden uzak fakat ulusal yapımız ve tarihimizle uyumlu bir kültürü” yani Türk karakterine uygun bir eğitimi hedeflediğini belirtmiştir. Atatürk’ün henüz Kurtuluş Savaşı kazanılmadan, Türkiye Cumhuriyeti resmen kurulmadan Eğitim Kongresi’ni toplaması ve ulusal kalkınmanın ancak ulusal eğitim ile gerçekleştirilebileceğini vurgulaması, ulusal eğitime verdiği önemin göstergesidir. Dünyada bir benzeri olmayan ve birçok ülkenin kendine örnek aldığı Türk Kurtuluş Savaşı ile yıkılmakta ve parçalanmakta olan bir ülke Türkiye Cumhuriyeti olarak yeniden doğmuş, verdiği onur ve bağımsızlık mücadelesi ile dünyaya örnek olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan topraklar üzerine planlar yapan işgal devletlerini hayal kırıklığına uğratmıştır.

Cumhuriyetin ilânının ardından, Öğretim Birliği Yasası, Harf Devrimi, Dil Devrimi, Halkevleri, köye hizmet götürmek amacıyla düzenlenen Eğitmen Kursları ve devamı olan Köy Enstitüleri Modeli vb. gibi eğitim alanında yapılan yenileşme atılımları, bazılarının ömrü çok kısa sürse de T.C.’nin övünç kaynağıdır. Kentlisiyle köylüsüyle Kurtuluş Savaşı vermiş, bağımsızlığını hak etmiş T.C. yurttaşları, sıralanan bu ve benzeri kazanımların da etkisiyle kendine daha çok güvenmeye başlamıştır. Ulusal kalkınma amacıyla gösterdiği çabalar, halkın birlik ve beraberlik coşkusunu ve vatan sevgisini güçlendirmiştir. Sözü edilen ulusal değerlerin T.C. yurttaşlarına küçük yaşlardan başlayarak benimsetilmesinde o yıllarda okullarda uygulanan eğitim programlarının büyük etkisi vardır. Çanakkale türküleri, bayram ve kurtuluş marşları, ülkenin dağlarını, nehirlerini, denizlerini sevdiren ezgiler o yıllarda çocuklara, gençlere ve yetişkinlere öğretilmiştir. 10. Yıl Marşı’nı besteleyen bu ülke 25. 40. 85. yıl marşı besteleyememiş, Cumhuriyet’in 85. yıl dönümünün simgesi yine 10. yıl marşı olmuştur. Üretilen bazı eserler de ne yazık ki yaygın olarak ülkenin her yerinde bütün yurttaşlara öğretilememiştir. Cumhuriyet öncesi başlatılan devrimlerle, devrimlerin eğitimle yurttaşlara öğretilme atılımlarıyla bu toprakta yaşayan insanların zaten kültüründe var olan özgürlük ve bağımsızlık bilinci geliştirilmiştir. Ülke sınırları içinde yaşayan her T.C. yurttaşı “Ne Mutlu Türküm Diyene!” sloganını coşkuyla haykırmıştır. 1950’lerden sonra devrimlerin öğretilmesi ve eğitim atılımları hız kaybetse de eğitim programları yurttaşlara ülke sevgisini ve bağımsızlık duygusunu kazandırmayı sürdürmüştür.

Eğitim programları, o ülkenin eğitim felsefesinin ve eğitim politikalarının yapılandırdığı eğitim amaçlarının işaret ettiği özellikleri, ülkenin en ücra köşelerinde bile yaşayan bütün bireylere kazandırma iş-görüsüne sahiptir. Bilimde, teknolojide, toplumsal yaşamda bireyin gereksinimlerinde ve insan hakları anlayışında ortaya çıkan değişmeler, program geliştirme çalışmalarına yansıtılmalıdır. Program geliştirme ilkelerine uygun nitelikteki uzman ekiplerin hazırladıkları programların, tıpkı bir lokomotif gibi öncülük etmesi, toplumun yıllar sonrasında gereksinim duyacağı insanı yetiştirmeyi tasarımlaması beklenir. Bilimsel yöntemleri kullanarak geleceği kestirebilmiş, yarının koşullarını geliştirebilecek insanı iyi tanımlayabilmiş ve bu özellikteki insanı yetiştirebilecek programlar, o ülkenin gelişmişlik düzeyini yükseltir. Bunun sonucu olarak da Dünyada bilim ve teknoloji üreten ülkeler içinde yer almasını sağlar.

Bir eğitim programı, programı uygulayacak ülkenin gerçeklerine, gelecekteki uzak ve yakın hedeflerine uygun biçimde ve bir uzmanlık alanı olan program geliştirme ilkeleri çerçevesinde hazırlanmalıdır. Eğitim programı geliştirme, çok disiplinli bir alandır ve farklı uzmanlık alanlarının katkısı ile ancak gereksinimlere hizmet edebilen bir program ortaya çıkarılabilir. Her ülke kendi gereksinimlerine yanıt verecek eğitim hedefleri oluşturur.

Ülkeler uzak hedeflerini, anayasalarında ve eğitimle ilgili yasalarında, yakın hedeflerini ise eğitim programlarında belirler. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası “…Atatürk’ün belirlediği milliyetçilik anlayışı ve onun inkılâp ve ilkeleri doğrultusunda …” ifadeleriyle başlamaktadır. Anayasanın 42. maddesinde “Eğitim ve öğrenim, Atatürk ilke ve inkılâpları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır” denmektedir.

Her ülkenin yaptığı gibi Türkiye de benimsediği yönetim biçimi ve felsefesi doğrultusunda gelecekteki uzun yılları da dikkate alarak eğitimin uzak hedeflerini, uzak hedeflere hizmet edecek genel hedeflerini ve genel hedefleri öğrenci özelliklerine dönüştürecek özel hedeflerini belirlemiştir. Bu hedefler hiyerarşisinde yapılandırılan her düzeydeki hedefler birbirleriyle uyum göstermelidir. Uzak hedefler anayasaya, genel hedefler medeni yasa, ceza yasası, idari yasa, trafik yasası vb. yasalara ve her bir yasanın uygulamadaki en ince ayrıntıları da özel hedeflere benzetilebilir. En uçtaki yasaların en ince ayrıntıları bile hiyerarşik düzenlemedeki bütün yasalara uygun ve hizmet eder özellik taşımalıdır. Ancak böyle yapıldığı zaman Anayasa’nın genel ifadelerle belirlediği gerekler yerine getirilebilir.

Türk Milli Eğitiminin Amaçlarına da ancak, okulların genel amaçları ve derslerin özel amaçları gerçekleştirildiğinde, derslerin özel amaçları olarak belirlenen yeterlilikler, eğitim sürecinden yararlanan bireylerin özellikleri haline getirildiğinde ulaşılmış olur.

Son 40 yılda üzerinde çalışmalar yapılarak belirlenen Türk Milli Eğitimi’nin Amaçları, Türkiye Cumhuriyeti’nin yurttaşlarına kazandırmak istediği özellikler olarak ifade edilmiş ve aşağıda verilmiştir.

Makalede 1968 İlkokul Programında belirtilen amaçlar verilmiştir.

1.  Toplumsal yönden: 2. Kişisel Yönden: 3. Ekonomik hayat yönünden:

Makalede 1973 yılında çıkarılan 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanununda belirtilen Türk Milli Eğitiminin Amaçları verilmiştir.

Makalede Türk Milli Eğitiminin Amaçları ve Ders Programları İlişkisi verilmiştir.

Bu çalışmada 1998 Hayat Bilgisi Öğretim Programı ile 2005/2009 Hayat Bilgisi Öğretim Programının hazırlanma aşamaları:

• Program geliştirme komisyonlarının oluşturulması
• Eğitim ihtiyacı belirleme süreci
• Program geliştirme modeli
• Program hazırlama, deneme ve değerlendirme süreci
• Programın öğrencilere kazandırmayı hedeflediği Türk Milli Eğitiminin Amaçlarına ve İlkelerine uygunluğu, “Ulusal Değerler” ve “Demokrasi Kültürü” zenginliği/zayıflığı açılarından karşılaştırılmıştır.

2005 programının bir önceki program olan, 1998 ve 2005/2009 Hayat Bilgisi programı çocuklara kazandırılacak “Milli Değerler” ve “Demokrasi Kültürü“ açısından karşılaştırılacaktır.

PROGRAM GELİŞTİRME MODELİ

• I) KOORDİNASYON
• II) AMAÇ
• III) PROGRAM ÇERÇEVESİKOMİSYONLARIN OLUŞTURULMASI
• IV) İHTİYAÇLARIN BELİRLENMESİ
• V) HEDEFLER
• VI) ANA KONU BAŞLIKLARI
• VII) ÖĞRETİM STRATEJİLERİ
• VII) ÜNİTE PLANLARI
• IX) DERS KİTAPLARI
• X) ALAN TESTİ
• XI) ÖĞRETİM MATERYALLERİ HİZMETİÇİ EĞİTİM
• XII) PROGRAMIN UYGULANMASI HİZMETİÇİ EĞİTİM
• XIII) GENEL DEĞERLENDİRME
• XIV) TEKRAR
• XV) DÜZELTME

2005–2009 HAYAT BİLGİSİ PROGRAMININ HAZIRLANMASI

Programın hazırlanma aşamaları şöyle açıklanmıştır (MEB. 2005.s.6–7) .

“Hayat Bilgisi Ders Programı hazırlanırken öncelikle mevcut durum aşağıda belirtilen konular açısından gözden geçirilmiştir:

• Anayasa, yasa ve yönetmeliklere göre Türk Milli Eğitiminin amaçları ve ilköğretimin amaçları yoluyla bireylere kazandırılmaya çalışılan nitelikler,
• Atatürk’ün öngördüğü eğitimsel amaçlar,
• Uluslararası kuruluşlara göre (örneğin UNESCO, UNICEF), eğitimle bireylere kazandırılmak istenen özellikler,
• Çeşitli ülkelerde (Yunanistan, Bulgaristan, İrlanda, İskoçya, Avustralya, ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, Kanada) eğitim süreciyle bireylere kazandırılmak istenen özellikler,
• Kalkınma planlarına göre (DPT) eğitim süreciyle bireylere kazandırılmak istenen özellikler,
• MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’na 1998 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı hakkında illerden gelen öğretmen görüşleri ve daha önceki Hayat Bilgisi Öğretim Programlarının incelenmesiyle geliştirilen öneriler,
• MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı özel ihtisas komisyonları (Hayat Bilgisi, Fen ve Teknoloji, Sosyal Bilgiler, Türkçe, Matematik) tarafından belirlenen beceriler”.

ULUSAL DEĞERLER VE DEMOKRATİK KÜLTÜR OLUŞTURMA AÇISINDAN 1998 VE 2005/2009 HAYAT BİLGİSİ PROGRAMLARININ KARŞILAŞTIRILMASI

1998 Hayat Bilgisi Ders Programı ve 2005/2009 Hayat Bilgisi Ders Programı a. Ulusal değerler b. Demokratik kültür oluşturma açılarından analiz edilerek aşağıda sıralanmıştır.

1998 PROGRAMI ULUSAL DEĞERLER KAZANDIRMAYA HİZMET EDEN İFADELER

Hayat Bilgisi Dersinin Genel Hedefleri

• Türk milletinin bir bireyi olmaktan gurur duyuş
• Türkiye Cumhuriyeti Devletinin bütünlüğünün bilincinde oluş
• Türk milletinin kültürel değerlerini benimseyiş
• Atatürk’e sevgi ve saygı duyuş
• Ülke ve dünya olaylarına duyarlı oluş
• Atatürk ilke ve inkılâplarını temel özellikleriyle tanıyabilme

1.  Sınıf Özel Hedefler

• Bayrağa saygı duyuş
• İstiklal marşına saygı duyuş
• Atatürk’e sevgi ve saygı duyuş
• Bayram sevincini duyuş
• Atatürk ilke ve inkılâplarını tanıma

1.  Sınıf 3. Ünite: CUMHURİYET BAYRAMI VE ATATÜRK

1.  Sınıf 4. Ünite: BEN VE AİLEM

• Kurtuluş Savaşı’nın Atatürk’ün önderliğinde Türk milletinin dayanışması sayesinde kazanıldığını söyleme

Atatürkçü Düşüncede Yer Alan Konular

• Dayanışmanın toplum hayatındaki önemi, Milli birlik ve beraberlik yönünden dayanışmanın önemi

1.  Sınıf 8. Ünite: BİZİM BAYRAMIMIZ 23 NİSAN

• 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı’nı anlam bilgisi
• Bayram hazırlıklarına katılabilme
• Bayram törenine katılmaktan zevk alış

2. Sınıf 2. Ünite: OKULDA VE EVDE DAYANIŞMA

• Atatürk’ün insan hak ve hürriyetlerine önem verdiğini fark ediş
• Türk milletinin Atatürk’ün önderliğinde birçok hak ve hürriyete kavuştuğunu fark ediş
• Demokratik yaşamın gereklerine uymaya istekli oluş

2. Sınıf 3. Ünite: CUMHURİYET BAYRAMI VE ATATÜRK

Ünitenin Önemi: Kurtuluş Savaşı’nın niçin yapıldığı ve sonucu, Cumhuriyet’in getirdiği yenilikler ve Atatürk’ün hayatı hakkında bilgiler kazandırmaktır. Bunun sonucunda, öğrencilerden, ülkemizin yönetim biçimini tanımaları, Bayrağa, İstiklal Marşı’na ve Atatürk’e saygı duymaları beklenir.

• Cumhuriyet’e kavuşmamızı sağlayan olaylar bilgisi
• Cumhuriyet yönetiminin getirdiği yenilikler bilgisi
• Bayram sevincini duyuş
• Bayrağımızı ve İstiklâl Marşımızı tanıyabilme
• Bayrağa ve İstiklal Marşına saygılı oluş
• Atatürk’ün hayatıyla ilgili olgular bilgisi
• Atatürk’ün öğrenim hayatı bilgisi
• Atatürk’ün kişilik özelliklerini tanımaya ilgi duyuş
• Atatürk’e sevgi ve saygı duyuş
• Atatürk’ün yaptığı işlerin farkında oluş

2. Sınıf 8. Ünite: ULUSAL EGEMENLİK VE ÇOCUK BAYRAMI

Ünitenin Önemi: Bu ünitenin amacı; öğrencilere, ulusal egemenliğin nasıl kazanıldığı ile ilgili bilgiler vermektir. Bunun sonucunda öğrencilerden yurdumuzu ve Atatürk’ü sevmeleri ve bayram törenine katılmaları beklenir.

• Bayramın anlam bilgisi
• Bayram hazırlıklarına katılabilme
• Bayram sevincini duyuş

3. Sınıf 3. Ünite: CUMHURİYET BAYRAMI VE ATATÜRK

• Cumhuriyet yönetiminin ilânı ile ilgili olaylar bilgisi
• Bayrağımızın ve İstiklâl Marşımızın önemini kavrayabilme
• Atatürk’ün hayatıyla ilgili olgular bilgisi
• Atatürk’ün öğrenim hayatı bilgisi
• Atatürk’ün güçlükler karşısında yılmadığının farkında oluş
• Atatürk’ün Türk milletine yaptığı hizmetlerin farkında oluş
• Atatürk’ün kişilik özelliklerini tanımaya ilgi duyuş
• Cumhuriyet yönetimine kavuşmamızı sağlayan belli başlı olgular bilgisi
• Cumhuriyetin getirdiği yenilikleri kavrayabilme
• Bayram sevincini duyuş

3. Sınıf 5. Ünite: TOPLUM HAYATIMIZ

• Cumhuriyet yönetimi ile kavuştuğumuz insan hak ve hürriyetleri bilgisi
• Çocuk hakları bilgisi
• Atatürk’ün insan hak ve hürriyetlerine verdiği önemi fark edebilme
• Türk milletinin Atatürk’ün önderliğinde birçok hak ve hürriyete kavuştuğunu söyleme

3. Sınıf 9. Ünite: ULUSAL EGEMENLİK VE ÇOCUK BAYRAMI

Ünitenin Önemi: Bu ünitenin amacı; öğrencilere, ulusal egemenliğin nasıl kazanıldığı ile ilgili temel bilgileri kazandırmaktır. Bunun sonucunda, öğrencilerden yurdunu, milletini, Atatürk’ü sevmeleri, bayram törenine katılmaları ve yurduna hizmet edenlere saygı duymaları beklenir.

• Bayramın anlamını kavrayabilme
• Bayram hazırlıklarına katılabilme
• Bayram sevincini duyuş.

2005/2009 PROGRAMI ULUSAL DEĞERLER KAZANDIRMAYA HİZMET EDEN İFADELER

Programın Vizyonu başlığının 6 maddesinden biri;

• “Kendini, milletini, vatanını ve doğayı tanıyan, koruyan ve geliştiren” ifadesidir.

SEVGİ

• Milli ve dini bayramlarda sevgisini açığa vurma
• Yaşadığı yerleşim birimini ve vatanını sevme
• Ülkesini sevme

SAYGI

• Türk Bayrağı’na ve İstiklal Marşı’na, Atatürk’e ve Türk büyüklerine saygı duyma

VATANSEVERLİK-KÜLTÜREL DEĞERLERİ KORUMA VE GELİŞTİRME

• Cumhuriyetimizi korumak, güçlendirmek ve geliştirmek için yapılması gerekenleri belirleme
• Türk Bayrağı’na ve İstiklal Marşı’na saygı gösterme
• Milli bayramlara coşkuyla katılma
• Cumhuriyetimizi korumak, güçlendirmek ve geliştirmek için çaba gösterme
• Şeref Köşesini tanıma
• Milli bayramları kutlama

BARIŞ

• Milli ve dini bayramları kutlama

ATATÜRKÇÜLÜK KONULARI İLE EŞLEŞEN DERS KAZANIMLARI

1. Sınıf A.1.25. Atatürk resmi, Türk bayrağı, İstiklal Marşı ve Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi’nin sınıfta bulunma nedenleri hakkında sorular sorar A.1.26. Atatürk’ün hayatını öğrenmeye istekli olur A.1.27. Milli bayramları kutlamak amacıyla yapılan hazırlıklara ve kutlamalara coşkuyla katılır C.1. 6. Atatürk’ün çocukluk anılarını araştırarak sınıfta sunar

2. Sınıf A.2.29. Atatürk’ün öğrenim hayatı hakkında araştırma yapar ve bulgularını sunar A.2.30. Milli bayramları kutlamak amacıyla hazırlık yapar ve kutlama için fikirler üretir B.2.26. Atatürk’ün önderliğinde Türk milletinin sahip olduğu hak ve hürriyetleri araştırır B.2.35. Yaşadığı yerleşim biriminin ve vatanının kendisi için özel bir yer olduğunu fark ederek ülkesini de bir “yuva” olarak görür C.2.10. Atatürk’ün önderliğinde ülkemizde gerçekleştirilen köklü değişiklikleri görsel materyaller kullanarak açıklar C.2.11. Atatürk’ün hayatını araştırır ve araştırma sonuçlarını görsel materyallerle destekleyerek sınıfa sunar

3. Sınıf A.3.21. Milli bayramları kutlama nedenlerini açıklar ve bayramları daha etkili kutlamak amacıyla ürettiği fikirleri uygular A.3.22. Atatürk’ün öğrenim hayatı hakkında araştırma yaparak edindiği bilgileri yazılı, sözlü veya görsel yollarla ifade eder B.3.29.Atatürk’ün insan hak ve hürriyetlerine verdiği önemi açıklar B.3.41. Ülkesini tıpkı evi ve okulu gibi bir “yuva” olarak kabul eder C.3.6. Atatürk’ün hayatıyla ilgili olgu ve olayları sanat yoluyla ifade eder C.3.7. Atatürk’ün kişisel özellikleriyle ulusal bir lider olması arasında bağlantı kurar C.3.8. Atatürk’ün ulusal bir lider olarak Türk milletine yaptığı hizmetleri açıklar

HAYAT BİLGİSİ PROGRAMINDA YER ALAN KAVRAMLAR

1. Sınıf

• Türk bayrağı
• İstiklal Marşı
• Gençliğe Hitabe
• Milli Bayram

2.  Sınıf

• Vatan
• Ülke

3.  Sınıf

• Cumhuriyet

YORUM 1998 ve 2005–2009 ilköğretim Hayat Bilgisi Ders Programları “Ulusal Değerler Kazandırmaya Hizmet Eden” ifadeler açısından karşılaştırıldığında sayısal ve niteliksel derinlik bakımından 2005–2009 programının çok zayıf kaldığı açıkça görülmektedir.

1. ve 3. sınıf için belirlenen Atatürkçülük ile Eşleşen Kazanımları da Temalar içinde kendine tatminkâr bir yer bulamamıştır.

Ulusal değerler kazandırmada önemli olan yalnızca 7 kavram 2005-2009 Hayat Bilgisi Programında kendine yer bulabilmiştir.

1998 PROGRAMI DEMOKRATİK KÜLTÜR OLUŞTURMAYA HİZMET EDEN İFADELER

Hayat Bilgisi Dersinin Genel Hedefleri

1. Sınıf Özel Hedefler

• Yakın çevresindeki insanlarla iyi ilişkiler kurabilme
• Toplu yaşama kurallarına uyabilme

1.  Sınıf 2. Ünite Hedef I-II-III

• Sınıf başkanının nasıl seçileceğini söyleme
• Oyunda demokratik kurallara uyabilme
• Oyun kurmada ortak kararlar alma
• Alınan ortak kurallara uyma
• Seçimde ve oyunda yenilgiyi kabul etme
• Kazananı kutlama
• Sınıfta seçim etkinliklerine katılma
• Seçimlerde kendi isteğiyle aday olma
• Seçimlerde oy kullanma
• Seçilen arkadaşlarını kutlama
• Seçildiğinde arkadaşlarına teşekkür etme

1.  Sınıf 3. Ünite: CUMHURİYET BAYRAMI VE ATATÜRK

• Cumhuriyet Bayramı’nın anlam bilgisi

1. Sınıf 4. Ünite: BEN VE AİLEM

Atatürkçü Düşüncede Yer Alan Konular

• Dayanışmanın toplum hayatındaki önemi, Milli birlik ve beraberlik yönünden dayanışmanın önemi

1.  Sınıf 8. Ünite: BİZİM BAYRAMIMIZ 23 NİSAN

• Bayram hazırlıklarına katılabilme

Sınıf 2. Ünite: OKULDA VE EVDE DAYANIŞMA

Ünitenin önemi: Bu ünitenin amacı, öğrencilere okulda ve evde, demokratik tutum ve davranışlar kazanmalarını sağlayıcı bilgiler vermektir.

II.  Sınıfta yapılan seçim etkinliklerine katılabilme

• Okulda hak ve sorumluluk bilgisi
• Evde iyi ilişkiler kurma bilgisi
• İnsanların sahip oldukları hak ve hürriyetleri fark ediş
• Atatürk’ün insan hak ve hürriyetlerine önem verdiğini fark ediş
• Türk Milletinin Atatürk’ün önderliğinde birçok hak ve hürriyete kavuştuğunu fark ediş
• Demokratik yaşamın gereklerine uymaya istekli oluş

2. Sınıf 3. Ünite: CUMHURİYET BAYRAMI VE ATATÜRK

• Cumhuriyet yönetiminin getirdiği yenilikler bilgisi
• Bayram sevincini duyuş

2. Sınıf 8. Ünite: ULUSAL EGEMENLİK VE ÇOCUK BAYRAMI

• Bayram hazırlıklarına katılabilme

3. Sınıf 1. Ünite: OKULUMUZ AÇILDI

• Sınıflarda yapılan seçimlerde demokratik yaşayışın koşullarına uyabilme

3. Sınıf 3. Ünite: CUMHURİYET BAYRAMI VE ATATÜRK

• Cumhuriyet yönetimine kavuşmamızı sağlayan belli başlı olgular bilgisi
• Cumhuriyetin getirdiği yenilikleri kavrayabilme

3. Sınıf 5. Ünite: TOPLUM HAYATIMIZ

• İnsan hak ve hürriyetleri bilgisi.
• Cumhuriyet yönetimi ile kavuştuğumuz insan hak ve hürriyetleri bilgisi
• Çocuk hakları bilgisi
• Gelenek ve görenekler bilgisi
• İnsan haklarına saygının önemini kavrayabilme
• Gelenek ve göreneklere saygının önemini kavrayabilme
• Vatandaşlık görevlerini kavrayabilme
• Atatürk’ün insan hak ve hürriyetlerine verdiği önemi fark edebilme
• Türk milletinin Atatürk’ün önderliğinde birçok hak ve hürriyete kavuştuğunu söyleme

3. Sınıf 9. Ünite: ULUSAL EGEMENLİK VE ÇOCUK BAYRAMI

Ünitenin Önemi: Bu ünitenin amacı; öğrencilere, ulusal egemenliğin nasıl kazanıldığı ile ilgili temel bilgileri kazandırmaktır. Bunun sonucunda, öğrencilerden yurdunu, milletini, Atatürk’ü sevmeleri, bayram törenine katılmaları ve yurduna hizmet edenlere saygı duymaları beklenir.

• Bayramın anlamını kavrayabilme
• Bayram hazırlıklarına katılabilme
• Bayram sevincini duyuş.

2005/2009 PROGRAMI DEMOKRATİK KÜLTÜR OLUŞTURMAYA HİZMET EDEN İFADELER

ADALET

ATATÜRKÇÜLÜK KONULARI İLE EŞLEŞEN DERS KAZANIMLARI

B.1.13. Ailedeki yardımlaşmayı ve görev dağılımını araştırır, dayanışmaya günlük hayattan örnekler gösterir

B.2.26. Atatürk’ün önderliğinde Türk milletinin sahip olduğu hak ve hürriyetleri araştırır B.3.29.Atatürk’ün insan hak ve hürriyetlerine verdiği önemi açıklar

ARA DİSİPLİNLERE AİT KAZANIMLAR

İNSAN HAKLARI VE VATANDAŞLIK 1. Sınıf 31. Aile içinde demokratik bir ortamın oluşmasının önemli olduğunu bilir 38. Okulda karşılaştığı sorunlara yönelik demokratik çözüm yolları üretir

2. Sınıf 13. Okulda demokratik ortamın geliştirilmesinde katkıda bulunması gerektiğini fark eder 31. Aile içinde demokratik bir ortamın oluşmasının önemli olduğunu bilir 56. Çevrenin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılmasının bir vatandaşlık görevi olduğu bilincine uygun davranışlar gösterir 38. Okulda karşılaştığı sorunlara yönelik demokratik çözüm yolları üretir 1. Hak ve özgürlüklerin paylaşılması gerektiğinin farkına varır 3. BM’nin çocuk haklarına dair sözleşmesinin varlığından haberdar olur 4. İnsan hakları içeren metinleri okuyup tartışır 5. Atatürk inkılâplarının insan haklarının ülkemizde gelişimi için önemli olduğunu fark eder 8. Vatandaş olmanın anlamını kavrar 47. Yaşama hakkının kutsallığını fark eder ve bu hakkın önemine uygun davranışlar gösterir 55. Çevre haklarının varlığını bilir

3. Sınıf 13. Okulda demokratik ortamın geliştirilmesinde katkıda bulunması gerektiğini fark eder. 31. Aile içinde demokratik bir ortamın oluşmasının önemli olduğunu bilir 38. Okulda karşılaştığı sorunlara yönelik demokratik çözüm yolları üretir 11. oyun oynarken kurallara uymanın insan haklarına uygun bir davranış olduğunu bilir 47. Yaşama hakkının kutsallığını fark eder ve bu hakkın önemine uygun davranışlar gösterir 51. okuldaki karar verme süreçlerine katılır 22. her insanın saygıyı hak ettiği bilincini taşır 29. insanların inançlarına saygı duyar 9. özgür ve özerk bir birey olmanın önemini kavrar

HAYAT BİLGİSİ PROGRAMINDA YER ALAN KAVRAMLAR

1. Sınıf

• Seçme/seçilme
• Oy
• Oy pusulası

3. Sınıf

• Hak
• Adalet

YORUM

1998 ve 2005–2009 İlköğretim Hayat Bilgisi Ders Programları “Demokratik Kültür Oluşturmaya Hizmet Eden” ifadeler açısından karşılaştırıldığında sayısal ve niteliksel derinlik bakımından 2005–2009 programının çok zayıf kaldığı ve içerdiği bazı ifadelerin de baştan savma yazıldığı görülmektedir.

Örnekler

• “Türk milletinin sahip olduğu hak ve hürriyetleri araştırma” Bu cümle bu haliyle anlamsızdır. Eğer Atatürk’ün Türk Milletine kazandırdığı hak ve hürriyetler denseydi doğru olurdu. Nitekim ADALET başlığı altında eksik ve anlamsız olarak yazılan bu cümle B.2.26. numaralı kazanımda düzeltilerek yazılmıştır.
• “55. Çevre haklarının varlığını bilir”
• “1. Hak ve özgürlüklerin paylaşılması gerektiğinin farkına varır.”
• “47. Yaşama hakkının kutsallığını fark eder ve bu hakkın önemine uygun davranışlar gösterir”

Öğrenci çevre haklarının (!) varlığını nasıl bilecek ve bildiğini nasıl gösterecektir? Hak paylaşımı, özgürlük paylaşımı ne demektir ve bu ne olduğu anlaşılmayan paylaşım nasıl gereklidir? Ayrıca öğrenci bu gerekliliğin farkına nasıl varacaktır? Yaşama hakkının kutsallığı kavramını ikinci sınıftaki bir öğrenci acaba nasıl fark edecektir. Ve 7 yaşındaki bir çocuk yaşama hakkının önemine uygun hangi davranışları gösterecektir?

Programın daha birçok yerinde içeriğinin ne olduğu anlaşılamayan ve program geliştirme tekniğine uygun olmayan ifadeler yer almaktadır.

Bir öğretim programında belirlenen hedefler/kazanımların içerdiği özellikler öğretim süreçleri yoluyla öğrencilere kazandırmalıdır. Bu özelliklerin kazandırabilip kazandırılamadığının nasıl ölçüleceğinin, hangi ölçme araçlarının kullanılması gerektiğinin de programda belirtilmesi gerekir. 2005–2009 Hayat Bilgisi Dersi Programında yukarıda belirlenen özellikleri gerçekleştirmede doğrudan işe koşulacak bir ünite/tema bulunmamaktadır. Programın ana çatısını oluşturan üç tema da, “Ulusal Değerler Kazandırma ve Demokratik Kültür Oluşturma” amacıyla işe koşulması gereken “Cumhuriyet Bayramı ve Atatürk, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, Bayrak, İstiklal Marşı vb. konuları içine almasına uygun değildir.

Daha önce de belirtildiği gibi 2005 Hayat Bilgisi Dersi programı Danıştay 8. Dairesi tarafından iptal edildiği 22 Nisan 2009 tarihinden üç hafta sonra “yeniden gözden geçirildiği belirtilerek” (MEB, 2009, s. 7) Talim ve Terbiye Kurulu’nun 14.05.2009 tarih ve 70 sayılı kararı ile Đlköğretim Hayat Bilgisi Dersi (1–3) Öğretim Programı kabul edilmiştir.

Đptal edilen 2005 Hayat Bilgisi Ders Programı ile 2009 Hayat Bilgisi Ders Programı analiz edilerek aralarındaki farklar belirlenmiştir.

1., 2. ve 3. sınıf Hayat Bilgisi Ders programına “demokrasi kültürü” kapsamında toplam altı kazanım eklenmiş ve yeni bir program gibi yeniden kabul edilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Eğitim Tarihinde ilk kez bir öğretim programı hem de bu gerekçelerle iptal edilmiştir ve gereği yerine getirilmeden neredeyse aynı program uygulamaya konulmuştur.

Hayat Bilgisi 2005-2009 Ders Programlarında ana tema olarak kendisine yer bulamayan “Ulusal Değerler”, programı uygulamakta olan öğretmenlere “ne olduğu” “nasıl öğretileceği” öğretilememiş olan “ara disiplinlere” ve “Belirli Gün ve Haftalar”a bırakılmıştır. 1998 programında öğretmene kılavuzluk etmesi amacıyla Belirli Gün ve Haftalar’ın nasıl işlenmesi, nasıl değerlendirilmesi örneklendirilmişken, 2005-2009 Programında Belirli Gün ve Haftalar’ın yalnızca listesi verilmiştir. 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Atatürk Haftası, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı, İnsan Hakları Haftası gibi öğrencilere ulusal değerler kazandıracak konuların Ana Temalar içinde nasıl yer alacağı, nasıl öğretileceği ve nasıl değerlendirileceği belirlenmemiştir. Zaten öğretim programından yararlanabilme kültürü ve alışkanlığı yeterince gelişmemiş olan, bu konuda hizmet içinde sürekli eğitilmeyen öğretmenlere yeterli kılavuzluk yapılmamıştır.

2005 İlköğretim Programının deneme uygulaması yapıldığı yıl, pilot okullarda öğretmen yeterliliklerini belirleyen bir araştırma, öğretmenlerin kendilerini yeterli olarak algılamalarına karşın gözlem sonuçlarına göre yeterli olmadıklarını belirlemiştir. Öğretmenlerin öğrenci görüşlerine yer vermedikleri, sınıfta olumlu bir demokratik ortam oluşturmadıkları, öğrencilerin ön öğrenmeleri ile yeni öğrenmeleri arasında anlamlı ilişkiler kurmalarına, yeni bilgiyi anlamlı olarak yapılandırmalarına fırsat sağlamadıkları, öğrencilerin düzeyine uygun etkinlik düzenlemedikleri, düzenledikleri etkinliklerin programda belirlenen kazanımlara hizmet etmediği, çağdaş öğretim yöntemlerini istenen düzeyde uygulamadıkları ve öğretim materyali hazırlama ve kullanma konularında yeterli olmadıkları bu araştırmanın bazı bulgularıdır (Gözütok ve diğerleri, 2005, s. 38).

2005–2009 öğretim programının hazırlanma gerekçelerinden biri olarak 1998 programının ezberciliğe yönlendirdiği gösterilmektedir. 1998 programı ve daha önceki (1968, 1948, 1926) programlarından hiç birinde öğrenciden bilgiyi ezberlemesini isteyen bir satır bile yoktur. Gerekli niteliklere sahip olmayan, hizmet içi eğitimlerle desteklenmeyen öğretmenler, çok kalabalık sınıflarda ezber yaptırmaya yatkınlık göstermişlerdir. 2005 programını uygulayan öğretmenlerin de ne kadar ezber yaptırdıklarının/yaptırmadıklarının bilimsel yöntemlerle araştırılması gerekir.

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı da yapan Erdoğan, eski öğretim programlarına ve 2005 programına ilişkin, öğrenci merkezlilik ve ezbere dayanma konusundaki görüşlerini şöyle açıklamıştır;“Cumhuriyetin ilk yıllarından beri program geliştirme alanında sağlanan gelişmeleri ve birikimleri iddialı söylemlerle gölgeleyerek gösterilen cesaret, geçiş esnasında gösterilememiştir. Yani 2004 yılındaki program geliştirme çalışmalarına başlarken yapılan temellendirme gibi daha sonra izlenen süreç de yanlış programlanmıştır. Daha önceki müfredatımızın ezberciliğe dayandığı, yeni müfredatla öğrenci merkezli eğitime geçildiği gibi yapay bir milat yaratılmıştır. Eğitim tarihini biraz bilenler öğrenci merkezli eğitime geçildiği konusundaki bu ifadeyi ciddiye almazlar” (Erdoğan, 2008, s.106). 1926 ilkokul programında bile öğrencinin öğretim sürecinin merkezinde olması gereği belirtilerek aşağıda sıralananlara vurgu yapılmıştır (MEB, 2003, s, 124):

• Genç nesli muhitine faal bir halde intibak ettirmek,
• Öğrencinin kişisel ilgisini dikkate alması,
• İş eğitimine önem vermesi,
• Her dersin metodunun belirtilmesi,
• Çevre şartlarına göre öğretim,
• Öğretimin gözleme ve öğrencinin kişisel çalışmasına dayandırılması,
• Doğal ve toplumsal çevre özelliklerinin dikkate alınması. Türk eğitim tarihine bundan 80 yıl önce girmiş olan eğitim kavramları geliştirilerek her yeni öğretim programında eğitim bilimlerinin teknik kavramları yerini almıştır. 2005 programında her ne kadar daha önceki programların incelendiği belirtilmekte ise de, eğer bu yapılmış olsaydı yeni diye sunulan birçok uygulamanın programlarda var olduğu görülür ve Erdoğan’ın (2008) vurguladığı ifadelerle “sanki her şey yeniymiş gibi yapay bir” reform yapıldığı iddia edilmezdi.

2003 yılında Tarih Vakfı ve TÜBA’nın, Soros’un Açık Toplum Enstitüsü’nün paralel desteği ile yaptığı Ders Kitaplarında İnsan Hakları Projesi (DKĐHP) kapsamında taranan ders kitaplarında yer alan vatan, millet, Mustafa Kemal, askerlik, vatan sevgisi, ulusallık vb. kavramlar insan haklarına aykırı olarak değerlendirilmiştir (Çotuksöken, Erzan ve Silier, 2003). 4 Mayıs 2004’te Ankara Başkent Öğretmenevi’nde düzenlenen Açık Toplum Enstitüsü (Soros) Sabancı Üniversitesi ve AÇEV’in oluşturduğu Eğitim Reformu Girişimi de temsil edilmiştir (Canerik, 2006,

s. 141). Küçük yaşlardayken çocuklarımıza uygulanacak Hayat Bilgisi Ders Programı acaba bu etkiyle mi ulusal değerlerden ve demokratik kültür geliştirme konusunda sadeleştirilmiştir? Yetiştireceğimiz çocukların ulusal değerler ve demokratik kültür açısından yeterince güçlü olmaması acaba kimlerin işine yarayacaktır?

ÖZETLE Bilim ve teknolojinin hızlı gelişmesi ve bütün dünyaya yayılması, dünyayı küçültmüş ve küreselleşmeyi kaçınılmaz hale getirmiştir. Ülkelerin kendilerini küreselleşmenin olumsuz etkilerinden koruması zorlaşmıştır. Talim ve Terbiye Kurulu eski başkanı Erdoğan’ın da vurguladığı gibi Türkiye’de “küreselleşme, ulus ve ulusalcılık yerden yere vurularak anlatılmaktadır. Bu davranış, yani küreselleşmenin Türk ulusunun dilini, tarihini, kültürünü ve varlığını küçümseyerek, hatta aşağılayarak açıklama, maalesef Milli kelimesi ile başlayan Milli Eğitim Bakanlığı çevrelerinde de gözlemlenmektedir. Eğitimle ilgili çalışmaların referans çevresi hangi  küreselleşme  sürecini  yaşarsak  yaşayalım  devletin  temel  nitelikleri  ve  Atatürk  İlke ve İnkılâpları olması gereği bu gün için de açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır (Erdoğan, 2008. s. 108). Avrupa Birliği’ne uyum süreci başlığı altında ulusal değerlerin alt üst edildiği, insan hakları kavramının dejenere edildiği, “geleceğin Türkiye’sinin ihtiyaç duyduğu kuşakları yetiştirme” (Silier, 2003, s. XIII) çabalarıyla tartışılmasında çok yarar olan kavramların yanı sıra Türkiye Cumhuriyeti’nin üniter bir ulus devlet olma konusundaki değerlerinin de silkelendiği görülmektedir. Bu tür projelere büyük parasal destekler sağlayan Vakıf, Dernek, Enstitü vb. kuruluşların dünya çapında birer “hayır kuruluşu” olup olmadığının araştırılmasında yarar vardır. Bu kadar büyük miktarda kaynakları acaba neden Türkiye’ye aktarmaktadırlar? Türkiye’de hazırlanmakta olan bir eğitim programının hazırlık toplantısında hangi amaçlarla temsil edilmektedirler? Sonuçta ortaya çıkan program nasıl bir gençlik yetiştirmeye hizmet etmekte?

Hayat Bilgisi Dersi 1998 ve 2005–2009 programlarının “Ulusal Değerler Kazandırma” ve “Demokratik Kültür Oluşturma” boyutlarında karşılaştırılmasının sonuçları aşağıda özetlenmiştir.

1. TTK’nın 08.08.2005 tarih 297 sayılı kararı ile uygulamaya konulan 2005 İlköğretim Hayat Bilgisi Programı; a. T.C. Anayasa’sının başlangıç ifadesine, m.2’ye, m.42’ye, m.58’e b. Türk Milli Eğitiminin Temel Amaçları ve İlkelerine, Genel Amaçlarının 1. maddesine, Temel İlkelerden 7. maddeye ve 8. maddeye hizmet etmemektedir.
2. TTK’nın 14.05.2009 tarih 70 sayılı kararı ile yeniden gözden geçirildiğini belirttiği 2009 İlköğretim Hayat Bilgisi Programına, ulusal değerler kazandırma özelliği katamayan birkaç kazanım eklenmiş, bazı kazanımların da numaraları değiştirilmiştir. a. Ulusal değerler b. Demokrasi kültürü açılarından ve ters düştüğü yasa, amaçlar ve ilkeler konusunda 2005 programından farklı değildir.
3. “Geleceğin T.C. Yurttaşının Özelliklerinin Neden Değiştirilmeye” çalışıldığı, Türkiye’nin çocuklara ulusal değerleri kazandırmaktan neden vazgeçiyor olduğu ve bu konuda neden bu kadar ısrar edildiği uzmanlık alanları sosyoloji, siyaset bilimi, uluslararası ilişkiler, tarih vb. olan bir ekip tarafından araştırılması çok önemlidir.

ÖNERİLER 1. Yukarıda açıklanan analizler ve gerekçelerle Hayat Bilgisi 2009 programı uygulamadan kaldırılmalıdır. 2. Ulusal değerleri ve demokrasi kültürünü kazandıracak ulusal bir Hayat Bilgisi Ders Programı tasarlanmalıdır. 3. “Geleceğin T.C. Yurttaşının Özelliklerini” geliştirmeyi hedefleyen, Türk Milli Eğitiminin Amaçlarına ve ilkelerine hizmet edecek, Anayasanın başlangıç ifadesine ve ilgili maddelerine (m.2 m.42 m.58) uygun yeni bir program hazırlanıp, denenip geliştirilinceye kadar 1998 Hayat Bilgisi Ders programı güncellenerek uygulanmalıdır. 4. 2005–2009 Hayat Bilgisi Ders programından ulusal değerleri ve demokrasi kültürünü kazandıracak hedeflerin kaldırılma nedenleri bilimsel yöntemlerle araştırılmalıdır.

KAYNAKÇA

Altunya, N. (2006). “Cumhuriyet Tarihi Boyunca Türkiye Öğretmen Hareketinde Ulusal Eğitim” Küreselleşme ve Eğitim. 11–12 Haziran 2005 Đkinci Ulusal Eğitim Kurultayı. ss.33–45. Ankara. Canerik, H. (2005). Küreselleşmenin Eğitim Programı. Bağımsızlıkçı, Aydınlanmacı Halkçı Eğitim Derneği. Ankara.

Canerik, H. (2006). “İlk ve Ortaöğretim Programlarındaki Değişiklikler Neyi Amaçlıyor?” Küreselleşme ve Eğitim. 11–12 Haziran 2005 İkinci Ulusal Eğitim Kurultayı. ss. 135–154. Ankara.

Çotuksöken, B., Erzan, A. ve Silier, O. Ed. (2003). Ders Kitaplarında Đnsan Hakları Tarama Sonuçları. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.

Erdoğan, İ. (2008). “Eğitim Bilimleri Bakış Açısıyla Türkiye Cumhuriyeti’nde Eğitimin Çağdaş Değerlerle İrdelenmesi” Çalıştayı 1–3 Mart 2008 Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi. ss. 105–108.

Ertürk, S. (1997). Eğitimde Program Geliştirme. Ankara..

Gök, F. Ve Şahin, A. (2003). İnsan Haklarına Saygılı Bir Eğitim Ortamına Doğru. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.

Gözütok, F.D. (1994). İlkokul 1.2.3. Sınıf Hayat Bilgisi Dersi İhtiyaç Belirleme Araştırması. Ankara.

Gözütok, F.D. ve diğerleri. (2005). “İlköğretim Programlarının Öğretmen Yeterlikleri Açısından Değerlendirilmesi” Eğitimde Yansımalar, Yeni Đlköğretim Programlarını Değerlendirme Sempozyumu 14–16 Kasım. ss.17–40. Kayseri.

Gözütok, F. D. ve Alkın, S. (2008). “İlköğretim Öğretmenlerinin Programdaki Ara Disiplin Yaklaşımına İlişkin Görüşleri” International Conference on Educational Science ICES’08 KKTC. ss. 839–853.

MEB.(1926). İlkokul Programı. İstanbul. MEB.(1936). İlkokul Programı. İstanbul. MEB. (1948). İlkokul Programı. İstanbul. MEB. (1968). İlkokul Programı. İstanbul.

MEB. (2003). Türkiye’de İlköğretim (Dünü, Bugünü, Yarını). İstanbul.

MEB. TTK (2005). İlköğretim Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu. Ankara. MEB. TTK (2009). İlköğretim 1. 2. ve 3. Sınıflar Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu. Ankara.

Sarıhan, Z. (2005). Emperyalizm Ulusal Eğitime Meydan Okuyor. Bağımsızlıkçı Aydınlanmacı

Halkçı Eğitim Derneği. Ankara.

Silier, O. (2003). “Önsöz.” Ders Kitaplarında İnsan Hakları Tarama Sonuçları Ed. Çotuksöken, B., Erzan, A. ve Silier, O. Đstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.

Varış, F. (1971). Eğitimde Program Geliştirme Teori ve Teknikler. Ankara. Varış, F. ve diğerleri. (1998). Eğitim Bilimine Giriş. İstanbul: Alkım Yayınları. Vural, M. (2002). İlköğretim Okulu Programı. Erzurum.